ပႃႇထိူၼ်ႇ ဢမေႇၸူင်ႇ ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈတႃႇ ပိူင်ၸီႇဝၵေႇႁ ၵမ်ႇၽႃႇၼၼ်ႉ လူဝ်ႇတၢင်းတူၺ်းထိုင်

ဝၼ်းသဝ်၊ မၢတ်ႉၶျ် 16၊ 2024 

ပႃႇၽူၼ်ဢမေႇၸွၼ်ႇ

ပႃႇထိူၼ်ႇလူင်ဢမေႇၸွၼ်ႇ ဢၼ်တၢင်းၵႂၢင်ႈ ယႂ်ႇလိူဝ်သွင်ပုၼ်ႈ မိူင်းဢိၼ်းတီးယႃးၼႆႉ မၼ်းယႂ်ႇၵႂၢင်ႈထိုင် မိူင်းပႅတ်ႇမိူင်း လႄႈ ၼႃးလိၼ်ဢၼ်ၼိုင်ႈသေ မၼ်းပဵၼ်ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈ တွၼ်ႈတႃႇ ပိူင်ၸီႇဝၵေႇႁၵမ်ႇၽႃႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈဝႃႈ မၼ်းၸုပ်ႇဢဝ်ထၢတ်ႈၵႃႇပုၼ်ႇလႄႈ ပေႃးဢဝ်တွၼ်ႈရႃႇသီႇဢုတုဝႃႈၵေႃႈ မၼ်းၶဝ်ႈပႃး တီႈတွၼ်ႈၵၼ် ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈဝႆႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ရႃႇသီႇဢုတုလႅၵ်ႈလၢႆႈမႃးလႄႈ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ လွင်ႈႁဵတ်းသၢင်ႈၵူၼ်းလႄႈ ပႃႇထိူၼ်ႇလူင် ဢမေႇၸွၼ်ႇၼႆႉ လႆႈမီးလွင်ႈတိူဝ်ႉၶိူၵ်ႈလူႉလႅဝ်မႃးသေ သင်ၸိူဝ်ႉဝႃး ဢမ်ႇတူၺ်းထိုင် ထိင်းသိမ်းၼႆ ၼႂ်းၵႃႈ 25 ပီ တေမႃးၼႆႉ ပႃႇထိူၼ်ႇလူင်ၼႆႉ ၸၢင်ႈလူႉလႅဝ်ၵႂႃႇၼႆ တီႈၼႂ်း ၽိုၼ်လိၵ်ႈပၢႆးသၢႆႈ Nature ၼၼ်ႉ တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈၼၼ်ယူႇ။

ပႃႇထိူၼ်ႇလူင်ဢမေႇၸွၼ်ႇ ဢၼ်မီး ၼမ်ႉၸိုတ်ႇ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 20 တွၼ်ႈတႃႇ တင်းၵမ်ႇၽႃႇၼႆႉ မၼ်းၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင် ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ မီးမဵဝ်းတူဝ်ၸႂ် (ၸီႇဝ) လၢႆလၢႆမဵဝ်းဢမ်ႇၵႃး ပဵၼ်ပႃႇထိူၼ်ႇၶဵဝ်သေႇ ဢၼ်မီး ၸိူဝ်ႉၽၼ်းတူၼ်ႈမႆႈ မွၵ်ႈ 16,000 မဵဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈဝႃႈ ရႃႇသီႇဢုတု ဢုၼ်ႇမႃးလႄႈ လၢႆးၽူၼ်တူၵ်းၵေႃႈ လႅၵ်ႈလၢႆႈမႃးသေ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ပႃႇထိူၼ်ႇလႆႈဢေႇမႃးလႄႈ ပႃႇထိူၼ်ႇလူင် ဢမေႇၸွၼ်ႇတင်းဢၼ် ဢမ်ႇၼၼ် ပွတ်းတွၼ်ႈၵမ်ႈၽွင်ႈၼႆႉ တေ ၸၢင်ႈမီးလွင်ႈလူႉလႅဝ်ၵႂႃႇႁိုဝ် ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ လႆႈမီးတၢင်းမႆးၸႂ်ဝႆႉၼႆ တီႈၽိုၼ်လိၵ်ႈ Nature လႆႈတႅမ်ႈဝႆႉၼင်ႇၼၼ်ယဝ်ႉ။

တီႈ ဝၢႆးလင် ပီ 2050 မႃးၼႆ တႄႇဢဝ် ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 10 တေႃႇထိုင် ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 47 ၶွင် ပႃႇထိူၼ်ႇလူင်ဢမေႇၸွၼ်ႇ ၼႆႉ မီးတိုဝ်ႉတၢင်း တေၸၢင်ႈလူႉလႅဝ်လႆႈလႄႈ တေ ၸၢင်ႈမီးၽွၼ်းယွၼ်ႉၼိူဝ် သၢႆငၢႆၽိင်ႈၾႃႉရႃႇသီႇဢုတု ၼႂ်းပိုၼ်ႉတီႈယူႇၼႆ ၽူႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းၶဝ် ႁၼ်ထိုင်ဝႆႉၼင်ႇၼၼ်ယဝ်ႉ။ သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ ပဵၼ်ၼၼ်မႃးၼႆၸိုင် လွင်ႈလူႉလႅဝ် ပႃႇထိူၼ်ႇလူင်ၼၼ်ႉ မၼ်းတေ ပဵၼ်မႃးသၢႆငၢႆ ဢၼ်ဢမ်ႇၸၢင်ႈႁူၼ်ၶိုၼ်းဝႃးၼႆယဝ်ႉ။ ၼႆႉ ၸိူဝ်းပဵၼ် ၽူႈလူင်ႉလဵၼ်ႇ တီႈ ၸၼ်ႉၸွမ် Santa Catarina ပရႃႇၸီး လႄႈ ၸၼ်ႉၸွမ် Birmingham ပရိတ်ႈတဵၼ်ႇ ၶဝ် ႁူမ်ႈၵၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်းဝႆႉယဝ်ႉ။ ၸိူဝ်းဢၼ်လႆႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းမႃးၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃး လွင်ႈၵမ်ႇၽႃႇဢုၼ်ႇမႃး တီႈပိုၼ်ႉတီႈဢမေႇၸွၼ်ႇ၊ လွင်ႈဢမ်ႇၸႂ်ႈၶိင်ႇၸႂ်ႈၶၢဝ်းသေ ၽူၼ်မႃး၊ လွင်ႈၽူၼ်မႃးႁႅင်း၊ လွင်ႈၶၢဝ်းမႆႈ တိူဝ်းႁိုဝ်ယၢဝ်းမႃး လႄႈ သၢႆငၢႆ လွင်ႈပႃႇထိူၼ်ႇဢေႇမႃး ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉၵေႃး လဵပ်ႈႁဵၼ်းပႃး သၢႆငၢႆရႃႇသီႇဢုတု ၼႂ်းပိုၼ်ႉတီႈ၊ တၢင်းၼမ် ၵႃႇပုၼ်ႉတၢႆႇဢၢဝ်ႉသၢႆႉ ဢၼ်မီးဝႆႉ ၼႂ်းလူမ်း၊ လွင်ႈၽူၼ်ဢမ်ႇမႃး လႄႈ လွင်ႈပႃႇထိူၼ်ႇ လႅၵ်ႈလၢႆႈၸွမ်းသၢႆငၢႆ ၸိူဝ်းပဵၼ်မႃး တႄႇၵႂႃႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ဢၼ်ပဵၼ် ၶူးမေႃလူင် ထၢၼ်ၶူၼ်ႉၶႂႃႉ ပႃႇထိူၼ်ႇ ပႃႇမိၼ်ႇႁမ်ႇ ၵေႃႈၸႂ်ႈ၊ ဢၼ်ပဵၼ် ၽူႈႁူမ်ႈၵၼ် တႅမ်ႈၽိုၼ်လိၵ်ႈၵေႃႈၸႂ်ႈ တွၵ်ႇတႃႇ Adriane Esquivel-Muelbert သပ်းလႅင်းၼႄ ဝႆႉၼင်ႇၼႆ။

“ႁဝ်းၶႃႈ လႆႈလၢမ်းတူၺ်း သၢႆငၢႆ လွင်ႈၵႅၼ်ႇၶႅင် ပႃႇထိူၼ်လူင် ဢမေႇၸွၼ်ႇယူႇ။ ပေႃးထိုင် ပီ 2050 ပူၼ်ႉၵႂႃႇၼႆ တႄႇဢဝ် ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 10 တေႃႇ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 47 ပႃႇထိူၼ်ႇဢမေႇၸွၼ်ႇၼႆႉ တေၸၢင်ႈလႅၵ်ႈလၢႆးမႃး။ ဢၼ်ၼႆႉ မၼ်းပဵၼ် ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈတႄႉတႄႉ။ ႁဝ်းၶႃႈ လူဝ်ႇလႆႈႁဵတ်း ႁႂ်ႈတိူဝ်းပွင်ႇၸႂ်ၼိူဝ် ပိူင်ပႃႇထိူၼ်ႇလူင် တင်းဢၼ်ၵွၼ်ႇ။ ယဝ်ႉၵေႃႈ ၽူႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉၶဝ် လဵပ်ႈႁဵၼ်းပႃး လွင်ႈတၢင်းပိူင်လူင် ဢၼ်ႁႂ်ႈတိူဝ်ႉၶိူၵ်ႈ ပႃႇၽူၼ် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

"ဢၼ်ႁဝ်းၶႃႈ ၸၢင်ႈသွၼ်ႇဝႃႈတႄႉ ၼႂ်းၵႃႈ 25 ပီ တေမႃးၼၼ်ႉ ပႃႇထိူၼ်ႇဢမေႇၸွၼ်ႇ ၸၢင်ႈလူႉလႅဝ်မႃးလႆႈ ဢၼ်ဝႃႈၼူၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢမ်ႇပႆႇၸၢင်ႈလၢတ်ႈၼႄႉၼွၼ်းဝႃႈ တေလူႉလႅဝ်မႃးႁႃႉ ၼႆသေတႃႉ ပေႃးႁဝ်းၶႃႈ တိူဝ်းပွင်ႇၸႂ်ၼိူဝ် ပိူင်ပႃႇထိူၼ်ႇဢမေႇၸွၼ်ႇမႃးၼႆ ႁဝ်းၶႃႈ တေၸၢင်ႈ လူင်ႈၼႃႈၵႅတ်ႇၵင်ႈပၼ်မၼ်းလႆႈယူႇ။ ပႃႇထိူၼ်ႇလူင်ဢမေႇၸွၼ်ႇၼႆႉ မၼ်းပဵၼ် ဢွင်ႈတီႈ ဢၼ်မီးၸိူဝ်ႉၽၼ်းတူဝ်ၸႂ်လၢႆလၢႆမဵဝ်း တီႈၵမ်ႇၽႃႇၼႆႉသေ မၼ်းပဵၼ် ပႃႇထိူၼ်ႇ ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈ တွၼ်ႈတႃႇ ၶိူဝ်းၵူၼ်းႁဝ်းတင်းသဵင်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ်လႄႈ လွင်ႈလူႉလႅဝ် ပႃႇထိူၼ်ႇၼႆႉ မၼ်းပဵၼ်လွင်ႈလူႉလႅဝ် တႃႇၵူၼ်းႁဝ်းၵေႃႈၸႂ်ႈယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉၵေႃႈ လဵပ်ႈႁဵၼ်းပႃးဝႃႈ လွင်ႈပိူင်ၸီႇဝၵေႇႁ လႄႈ တူင်ႇဝူင်းၵူၼ်းပိုၼ်ႉတီႈၼႆႉ မီးလွင်ႈၵွင်ႉၵၢႆႇၵၼ်တင်း လွင်ႈၵႅၼ်ႇၶႅင် ပႃႇထိူၼ်ႇၸိူင်ႉႁိုဝ် ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

"ပႃႇၽူၼ်ဢမေႇၸွၼ်ႇ ၼႆႉ မၼ်းမီးႁႅင်းၵႅၼ်ႇၶႅင်လီသေ ၸိူဝ်ႉၽၼ်းတူဝ်ၸႂ်ၵေႃႈ ၸေးဝႆႉယဝ်ႉ။ ပႆႇလႆႈႁၼ် လွင်ႈလူႉလႅဝ်ယႂ်ႇယႂ်ႇလူင်လူင်ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ၼႆႉ မၼ်းတေပဵၼ်လူၺ်ႈ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ မီးဝႆႉပိူင်ပွတ်းမႆႈ ဢၼ်ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်ၵေႃႈ ပဵၼ်လႆႈ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ မီးဝႆႉ ပိူင်လၢႆလၢႆမဵဝ်းၼႆႉ မၼ်းၵမ်ႉထႅမ်ပၼ် လွင်ႈၵႅၼ်ႇၶႅင် ပႃႇထိူၼ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လႆႈႁၼ် တိူဝ်းၶၢမ်ႇလႆႈ တၢမ်ႇရႃႇသီႇဢုတုယဝ်ႉ။ ပႃႇထိူၼ်ႇဢမေႇၸွၼ်ႇၼႆႉ မၼ်းတိူဝ်းၵႅၼ်ႇၶႅင်လိူဝ်သေ ဢၼ်ႁဝ်းၶႃႈ လႆႈထၢင်ႇဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ"။

မိူဝ်ႈပီ 2023 ၼၼ်ႉ တီႈ ပႃႇထိူၼ်ႇဢမေႇၸွၼ်ႇၼႆႉ ၽူၼ်ဢေႇတႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉ လူမ်းမႆႈ El Niño လႄႈ လွင်ႈၽူၼ်ဢေႇ ၼမ်ႉႁႅင်ႈၼႆႉ တေတိူဝ်းၶၢဝ်းယၢဝ်းၼႆ ဢွၼ်ၵၼ် လၢမ်းဝႆႉၼင်ႇၼၼ်။

မိူဝ်ႈပီၵၢႆတႄႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈလူမ်းမႆႈ ဢႄႇလ်ၼီႇၺူဝ်ႇလႄႈ လႆႈထူပ်း လွင်ႈၽူၼ်ဢေႇၼမ်ႉႁႅင်ႈ မႃး တႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈယဝ်ႉ။ လွင်ႈပဵၼ်ၼင်ႇၼႆၼႆႉ ၵမ်းၵမ်းၵႆႉႁၼ်ပဵၼ်မႃး တိူဝ်းႁၢႆႉၸႃႉမႃးယဝ်ႉ။ တၢင်ႉလူမ်းမႆႈၵေႃႈ ၵိုင်ႉၵၢင်ႉၶိုၼ်ႈမႃး ၵေႃႈမီး။ ပေႃးဝႃႈ ဢွၼ်ၵၼ်လုၵ်ႉႁဵတ်းၵမ်းလဵဝ်ၼႆတႄႉ တေၸၢင်ႈဝႄႈလႆႈ ၽေးသၽႃႇဝ ၸိူဝ်းၼႆႉလႆႈယူႇ။ ပေႃးၵုမ်ႇ ဢွၼ်ၵၼ် ပႂ်ႉထႃႈ ထႅင်ႈ ပီသွင်ပီတႄႉ မၼ်းဢမ်ႇလႆႈ။ ႁဝ်းၶႃႈ လူဝ်ႇသိုပ်ႇထိင်းသိမ်းၵႂႃႇ ဢၼ်ပဵၼ်ပိူင်သၽႃႇ ဢၼ်ပၼ်ႇယူႇၼႂ်းၵမ်ႇၽႃႇ လူၺ်ႈ ပိူင်ပႃႇထိူၼ်ႇဢမေႇၸွၼ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

တီႈၽိုၼ်လိၵ်ႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉ လၢတ်ႈဝႆႉဝႃႈတႄႉ ၵၢၼ်သိုပ်ႇထိင်းသိမ်း လွင်ႈၵႅၼ်ႇၶႅင် ပႃႇထိူၼ်ႇဢမေႇၸွၼ်ႇၼႆႉ မၼ်းတေဢိင်ၼိူဝ်ဝႃႈ လွင်ႈၶိုၼ်းၽုၵ်ႇသွမ်ႈ တူၼ်ႈမႆႉ ၸိူဝ်းလႆႈ လူႉသုမ်းၵႂႃႇ၊ လွင်ႈၵူၼ်းမိူင်းပိုၼ်ႉတီႈၶဝ် ႁူမ်ႈႁွမ်းႁဵတ်းသၢင်ႈၼိူဝ် ယႃႇႁႂ်ႈပႃႇထိူၼ်ႇ လႆႈလူႉလႆႈႁၢႆၵႂႃႇ ဝႃႈၼႆယဝ်ႉ။ ၽူႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉၶဝ် မွၵ်ႇလၢတ်ႈဝႃႈ လူဝ်ႇလႆႈသၢၼ်မိုဝ်းၵၼ် ႁဵတ်းသၢင်ႈ လွင်ႈၶတ်းၸႂ်တူဝ်ႈလူၵ်ႈ ဢၼ်တႃႇႁႂ်ႈလွင်ႈပွႆႇဢၢႆၵႂၼ်းထၢတ်ႈ ႁိူၼ်းၵႅဝ်ႈတၼ် ၼၼ်ႉ ၵိုတ်းယိုတ်းၵႂႃႇ တင်းသဵင်ႈ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ငိူၼ်ႈငဝ်ႈတိုၼ်း

• VOA News. "ကမ္ဘာ့ဇီဝဂေဟစနစ်မှာ အရေးပါတဲ့ အမေဇုံသစ်တောထိန်းသိမ်းဖို့လိုအပ်နေ" — VOA News, March 15, 2024
• Nature (journal). "Critical transitions in the Amazon forest system" — Nature (journal), February 14, 2024